Manastiri

Manastir Studenica je udaljen 80 km od Vrnjačke Banje i 57 km od Kraljeva. To je jedan od najvećih, najbogatijih i najbolje očuvanih manastira Srpske pravoslavne crkve, zadužbina Stefana Nemanje koji je tu i sahranjen kao monah Simeon. Do manastira je  najbolje doći putem koji vodi preko Mataruške Banje ibarskom magistralom  do naselja Ušće odakle se put odvaja do samog manastira. To je jedan od najvećih i najbogatijih manastira Srpske pravoslavne crkve. Utvrđeni zidovi manastira okružuju četiri crkve: Bogorodičnu crkvu, Kraljevu crkvu (crkvu svetih Joakima i Ane), obe izgrađene od mermera, crkvu Svetog Nikole i još jednu, očuvanu u temeljima. Manastir je osnovao Stefan Nemanja 1190. godine i posvetio ga Uspenju Bogorodičinom. Prva faza radova je završena u proleće 1196. godine, kada je Stefan Nemanja prepustio presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom i povukao se u svoju zadužbinu. Kad je kasnije otišao u manastir Hilandar - gde je dobio monaško ime Simeon - Stefan Prvovenčani se brinuo o Studenici. Nemanjin treći i najmlađi sin, Sava Nemanjić, preneo je mošti Svetog Simeona u Studenicu, pošto je prethodno izmirio braću Stefana i Vukana. Pod Savinim starateljstvom Studenica je postala politički, kulturni i duhovni centar srednjovekovne Srbije. Studenica je uživala pažnju i drugih članova dinastije Nemanjića. Kralj Radoslav je 1245. dodao glavnoj Bogorodičinoj crkvi pripratu, a kralj Milutin je sagradio malu crkvu posvećenu Svetim Joakimu i Ani. Od pada poslednje srpske srednjovekovne države 1459, Turci su često napadali manastir. Prva značajna restauracija je izvršena 1569, kada su freske Bogorodičine crkve ponovo naslikane. Početkom 17. veka, požar i zemljotres su oštetili manastir, a istorijski dokumenti i značajni delovi umetničke baštine su uništeni i izgubljeni zauvek. Bogorodičina crkva je jednobrodna crkva s kupolom. Na njenom istočnom kraju je trostrana apsida, a na zapadnom je kralj Radoslav dozidao veliku pripratu. Na severnoj i južnoj strani su predvorja. Fasade su izgrađene od blokova belog mermera. Spolja gledano, u crkvi se skladno mešaju romanički i vizantijski stil, što će na kraju proizvesti jedinstven stil poznat kao raška škola. Severozapadno od Bogorodičine crkve je crkva svetog Joakima i Ane, poznata i kao Kraljeva crkva po svom ktitoru kralju Milutinu. Kamena crkva je sagrađena 1314. u obliku upisanog krsta s osmougaonom kupolom. Kompleks manastira obuhvata i Nikoljaču, jednobrodnu crkvicu bez kupole, iznutra oslikanu u 12. ili početkom 13. veka. Između crkve Sv. Nikole i crkve Sv. Joakima i Ane nalaze se temelji crkve posvećene svetom Jovanu Krstitelju. Zapadno od Bogorodičine crkve je trpezarija, sagrađena od kamena za vreme arhiepiskopa Save. Na zapadnoj strani kompleksa je zvonik podignut u 13. veku. Nekada je u njemu bila kapela, a sada se mogu videti samo fragmenti fresaka. Ostaci fresaka, koji prikazuju rodoslovno stablo Nemanjića, mogu se takođe naći na spoljašnjem delu priprate. Severno od trpezarije su konaci iz 18. veka. Danas se u njima nalazi muzej, u kome su izložene brojne dragocenosti iz riznice Studenice, iako je ona znatno osiromašena čestim ratovima i pljačkama. Studenički kompleks predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. UNESKO je 1986. godine uvrstio Studenicu u listu Svetske baštine. Uz južni portal Bogorodične crkve nalazi se najstariji srpski časovnik: sunčanik kod kojeg, umesto na brojeve, senka pada na slova.

Manastir Žiča je udaljen 32 km od Vrnjačke Banje. Žiča je srpski srednjovekovni manastir čiji je ktitor bio prvi kralj Srbije iz dinastije Nemanjića, Stefan Nemanjić, poznatiji kao Stefan Prvovenčani (rođen 1166, kao veliki župan vladao 1196-1217, kao kralj 1217-1227). Do manastira je najbolje doći putem koji vodi ka Mataruškoj Banji. Žiča je srpski srednjovekovni manastir čiji je ktitor bio prvi kralj Srbije iz dinastije Nemanjića, Stefan Nemanjić, poznatiji kao Stefan Prvovenčani (rođen 1166, kao veliki župan vladao 1196-1217, kao kralj 1217-1227). Početak gradnje crkve datira se u 1206. ili 1207. godinu, a smatra se da su radovi na arhitekturi i delimično na živopisu manastirske crkve okončani do velikog Sabora održanog u Žiči, na hramovnu slavu Spasovdan, 20. maja 1221. godine. Stefan je dobio je od pape Honorija III kraljevski venac 1217. godine i smatra se da je sam čin krunisanja obavljen u Žiči, tokom te ili naredne godine. Posle sticanja crkvene nezavisnosti 1219. godine, kada je u Nikeji Stefanov brat Sava postavljen za prvog srpskog arhiepiskopa, Žiča je postala sedište novoosnovane Srpske arhiepiskopije. Tokom srednjeg veka u Žiči su ustoličavani episkopi i ovenčavani kraljevi iz dinastije Nemanjića, zbog čega je poznata i kao Sedmovrata. Glavna manastirska crkva sagrađena u raškom stilu posvećena je Vaznesenju Hristovom (Svetom Spasu) i, prema mišljenju akademika i istoričara umetnosti Vojislava J. Đurića, kada je završena postala je uzor raškog graditeljstva i zametak novog razdoblja kroz ceo 13. vek. Sava je imao značajnu ulogu i u samom podizanju crkve. Po svom povratku iz Nikeje u Srbiju, doveo je sa sobom iz Carigrada slikare koji su otpočeli radove na živopisanju. U unutrašnjosti se nalaze dva sloja živopisa: stariji, nastao oko 1220. godine, koji pripada tzv. zlatnom dobu srpskog slikarstva i mlađi, s početka 14. veka, koji pripada slikarstvu iz doba kralja Milutina stvaranom pod uticajem renesanse Paleologa.Za oba sloja može se reći da su reprezentativni primeri slikarstva svog doba. Unutar manastirskog kompleksa, istočno od glavne crkve, nalazi se manja crkva posvećena svetim Teodorima Tironu i Stratilatu, podignuta u 14. veku. Početkom poslednje decenije 13. veka manastir je stradao u napadu Tatara, posle čega je sedište arhiepiskopije preneto u Svete Apostole kod Peći, a sam manastir je početkom 14. veka obnovio kralj Milutin (1253—1321). U Žiči je 1429. godine despot Đurađ Branković (1427—1456) izdao povelju svetogorskom manastiru Esfigmenu (tzv. Esfigmensku povelju). Tokom perioda osmanske vladavine manastir je u više navrata zapusteo, nakon čega je obnavljan. Novovekovni kraljevi Srbije, Aleksandar Obrenović (1889-1903) i Petar Karađorđević (1904-1921) tokom svojih krunisanja u Žiči su miropomazani, nadovezavši se na tradicije Nemanjića. Za vreme Prvog svetskog rata Žiča je ponovo stradala, zbog čega su 1925. godine otpočeli radovi na obnovi manastirskog kompleksa. Sama crkva je obnovljena prema projektu Aleksandra Deroka, a radovi na manastiru nisu prestajali do početka Drugog svetskog rata. Tokom okupacije Srbije, 10. jula 1941. godine nemačka vojska je bombardovala i zapalila manastir, a tadašnji episkop žički Nikolaj odveden je u logor Dahau.

Manastir Ljubostinja je udaljen 16 km od Vrnjačke Banje. To je zadužbina kneginje Milice, supruge kneza Lazara i majke despota Stefana, posvećena Uspenju Bogorodice. Građena je od 1388. do 1405. Kneginja Milica se ovde zamonašila posle Kosovske bitke 1389. sa brojnim udovicama srpskih vlastelina izginulih u bojevima na Marici i Kosovu polju. Do manastira je  najbolje doći preko Trstenika i sela Grabovac. To je zadužbina kneginje Milice (1335-1405), supruge kneza Lazara i majke despota Stefana Lazarevića, posvećena Uspenju presvete Bogorodice. Manastir je građen od 1388. do 1405. godine. Manastirska crkva je građena u moravskom stilu, trikonhalne osnove razvijenog tipa sa kupolom i pripratom. Zidana je pritesanim kamenom, dok su fasade premalterisane i islikane tako da imitiraju zidanje kamenom i opekom. Odlikuje se po izrezbarenoj ornamentici. Graditelj je protomajstor Rade Borović (Rade neimar). Živopis je samo delimično sačuvan; rađen je u dva navrata. U priprati se nalaze portreti kneza Lazara i kneginje Milice koje je načinio jeromonah Makarije. Tu su još ciklusi velikih praznika, Hristovog stradanja, Hristovih čuda... U crkvi se nalazi i veoma vredan ikonostas koji je 1866-1870. godine oslikao akademski slikar Nikola Marković iz Beograda, učenik Steve Todorovića. Za vreme Kočine bune 1788. srpski narod je pozvan na ustanak protiv Osmanlija upravo iz manastira Ljubostinje. Posle propasti bune, Turci su zapalili manastir iz osvete i uništili većinu fresaka. Istom prilikom otkrivena je tajna riznica, sakrivena u manastirskom zidu iza ikone, gde je kneginja Milica sakrila svoje blago. Među opljačkanim stvarima nalazila se i kruna kneza Lazara koja se danas čuva u Istanbulu. U Ljubostinji su sahranjene kneginja Milica (monaško ime Jevgenija)  i monahinja Jefimija, svetovnog imena Jelena, udovica srpskog despota Uglješe Mrnjavčevića. Njih dve su se posle Kosovske bitke 1389. ovde zamonašile sa brojnim udovicama srpskih vlastelina izginulih u bojevima na Marici i Kosovu polju. Danas je Ljubostinja ženski manastir koji o kojem brine oko pedeset monahinja.

Crkva Lazarica, posvećena Svetom Prvomučeniku Stefanu, nalazi se 38 km od Vrnjačke Banje, u centru današnjeg Kruševca. Građevinu je najverovatnije podigao knez Lazar (1329-1389) između 1378. i 1380. kao pridvornu crkvu svoje novosagrađene prestonice Kručevačkog Grada. Autor ikonostasa najverovatnije je Živko Pavlović, deda naše slikarke Milene Pavlović Barili. Ima osnovu trikonhosa, sa narteksom nad kojim se uzdiže zvonik. Spoljašnjost je urađena na vizantijski način, naizmeničnim ređanjem jednog žutog reda tesanika i tri reda crvene opeke. U najvišem delu su smeštene, međusobno različite, kamene rozete na crveno-žutoj šahovskoj podlozi, dok su u zoni ispod njih prozori sa ukrasnom kamenom plastikom u obliku prepleta. Rozete, kao i neki kameni prepleti, spadaju među najbolje u moravskom stilu i "predstavljaju najefektnije dekorativne elemente koji, uklopljeni u dobro zamišljene i proporcionisane arhitektonske oblike, čine izuzetno skladnu celinu", piše, između ostalog, u publkaciji "Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja" (SANU, 2007). Prema dosadašnjim istraživanjima, crkva nije bila živopisana sve do sredine 18. veka, tačnije između 1737. i 1740. godine kada je zograf Andra Andrejević sa svojim ljudima oslikao crkvu. Do danas su opstali samo fragmenti njihovog rada. Ikonostas iz 1844. godine u potpunosti je sačuvan. Njegov autor je najverovatnije bio slikar Živko Pavlović, deda Milene Pavlović-Barili, poznate slikarke srpsko-italijanskog porekla.

Kalenić se nalazi kod Rekovca, 53 km od Vrnjačke Banje. Zadužbina protovestijara Bogdana, uglednog velmože despota Stefana Lazarevića, iz prve decenije 15. veka, smatra se najraskošnijim manastirom moravskog stila. Crkva je sagrađena i oslikana između 1407. i 1413. godine u moravskom stilu, sa bogatom zidanom dekoracijom spolja i freskama koje spadaju među najbolje očuvane živopise 15. veka u Srbiji.Osnova manastira je trikonhos sažetog tipa s jednom kupolom; poseduje pripratu sa slepim kubetom. Za Kalenić se kaže da je najraskošniji manastir moravskog stila koji odlikuje bogata arhitektonska kamena plastika i naizmenično ređanje kamena i opeke. Što se tiče zidnih dekoracija i fresaka, zastupljeni su uobičajeni motivi kao što su veliki praznici, zemaljski život Hristov i njegova čuda, kao i ciklus apokrifnog žitija Bogorodice u priprati gde se nalazi i ktitorska kompozicija - protovestijar Bogdan sa ženom Milicom i bratom Petrom kako prilazi despotu Stefanu. Za manastir Kalenić sa pravom se smatra da je najraskošniji manastir moravskog stila.

Crkva Sv. Save u Gračacu nalazi se na padinama planine Goč, 4 kilometra od sredine magistralnog puta Vrnjačka Banja-Kraljevo. Ne zna se kada je ova crkva tačno podignuta, ali se veruje da je stara više od 800 godina i da su njeni ktitori Sveti Sava i Stefan Nemanja (Sveti Simeon). "Hram u Gračacu potiče sa početka 13. veka. Pretpostavlja se da je podignut na već postojećem crkvištu. Dolazeći u zaseok Gračaca, u Otroke, sa svojim ocem prepodobnim Simeonom, da crpe materijale (osobito kreč, koji se i danas ovde u mnogim porodicama proizvodi) za gradnju Svete Žiče, Sveti Sava uzdiže hram u slavu Presvete Bogorodice i praznika Vavedenja. Pored hrama protiče gračačka reka (brzi, bujični, planinski potok). Okružen je starim grobljem koje je odavno prekrila šuma. Novo groblje potiče  iz polovine 19. veka.  Kroz vekove hram je sastradavao sa svojim narodom od zločestivih Agarjana, ali ga je narod stalno obnavljao. Poslednja velika obnova, pre ove u naše vreme, desila se 1812. godine i od tada hram proslavlja svoga prvog ktitora Svetitelja Savu Srpskog. U porti hrama u blizini naosa i oltara, u proteklih 150 godina sahranjena su dva sveštenika. jedan je iz starosedelačke porodice Aćimovića, a drugi je doskorašnji sveštenik Milijan Trišić (1982-2013). Preko puta hrama nalazi se osnovna škola iz 1909. godine. Hram i celokupan ambijent potseća na ljubav Svetog Save prema veri, državi i narodu srpskom", piše na sajtu Srpske pravoslavne crkve. Osim zbog crkve, selo Gračac, je poznato turistima i zbog svojih zanata, heklanih proizvoda domaće radinosti i proizvodnje burića u čijem se stvaranju turisti mogu isprobati uz pomoć žitelja koji su od toga naparavili umetnost. U selu Gračac se nalazi i vodenica potočara Smiljka Debeljaka, koja je posebna atrakcija: i dalje je u upotrebi meljući na isti način kao i kada je nastala.

Manastir Veluće, najstariji očuvani manastir moravske škole, nekada se zvao Srebrenica, po istoimenoj reci i rudonosnom području. I dan-danas se na obalama Srebrenice može naići na ponekog tragača za zlatom i srebrom. Prema ktitorskoj fresci, manastir je zadužbina nepoznate vladarke s kraja 14. veka iz porodice koja je pripadala vlasteli kneza Lazara (1371—1389) a čiji su muški pripadnici najverovatnije poginuli u Kosovskom boju 1389. Moguće je da je porodica bila u rodbinskim odnosima sa samim Lazarom. Velika sličnost dekorativne plastike manastirske crkve u Velući sa onom na Lazarici i manastirskoj crkvi u Ravanici, kao i daleko bogatija spoljašnja obrada u odnosu na Novu Pavlicu, zadužbinu Lazareve sestre Dragane i njenih sinova, Lazara i Stefana Musića, ukazuju na to da je ktitorka Veluće bila na visokom društvenom položaju u Lazarevoj državi, zbog čega su pojedini autori smatrali da je bila rodbinski povezana sa Lazarevom porodicom. Po narodnom predanju,  manastir je podigla Mara, kćer kneza Lazara i žena Vuka Brankovića.Knez Lazar je 1389. godine poklonio gazdinstvo sa Velućom manastiru Sveti Pantelejmon na Svetoj Gori, o čemu postoji zapis u povelji kneginje Milice iz 1395. godine. Arhitektonski građevina pripada moravskoj školi i ima velike sličnosti sa Lazaricom u Kruševcu. U osnovi je upisan krst sa tri apside (trikonhos), a na fasadama, oko vrata i prozora su kameni ornamenti. Izgrađena je od peščara i opeke, njena spoljašnjost je podeljena stubićima i dvema kordonskim vencima, a ukrašena je dekorativnom plastikom sa  prikazima životinja i prepleta od dve trake. Fasada je delimično oslikana.Velika sličnost ukrasa na manastirskoj crkvi sa onima na Lazarici i Ravanici, daleko veća nego kod ostalih crkava tog doba, svedoči o jasnoj težnji njene ktitorke da oponaša Lazareve zadužbine, kao i o tome da je bila na visokom društvenom položaju i raspolagala značajnim sredstvima koja su joj to omogućila. Pojedini naučnici su sugerisali da su u gradnji manastirske crkve mogli biti uključeni i Lazarevi majstori. Unutrašnjost crkve, posvećene Vavedenju Bogorodice, ukrašena je freskama nastalim pre 1389.  koje se stilski potpuno razlikuju od savremenog moravskog slikarstva. Živopis je dobro očuvan i skromnog je umetničkog dometa; likovi su slikani plošno, bez isticanja volumena, a figure svedene na dekorativne, naivno crtane zidne slike. Tu su predstave Strašnog suda, ciklus Veliki praznici i Stradanje Hristovo, dve scene iz života Bogorodice i likovi svetitelja, kao i evharističke kompozicije. Kao sizeren ktitorke manastira (prikazane u naosu), knez Lazar je sa suprugom naslikan u crkvi, dok se u narteksu nalaze četiri figure mlađih muškaraca, za koje se smatra da su bili njeni sinovi. Njihova imena su danas izbledela i ne mogu se videti, ali se zna da je tu pisalo Oliver, Dejan, Bratan i Konstantin. Istraživanjem fresaka utvrđeno je da su neposredno nakon njihovog završetka one bile prerađene, tako što su rukama figura doslikani krstovi. Ova drastična promena navela je istraživače na zaključak da su prvobitne freske naslikane dok su sva četvorica bila živa, ali su, nakon iznenadne pogibije (verovatno u boju na Kosovu), one prerađene. U porti manastira pažnju privlači stari konak podignut za vreme kneza Miloša Obrenovića. Kompleksu manastira pripadaju i novi konak iz 1972, trpezarija, spomen-česma i kapela sa zvonikom podignuta 1962. trudom sestrinstva. Ikonostas kapele je delo ikonografske radionice manastira Veluće. Porta se odlikuje izuzetnom uređenošću nalik na botaničke bašte. U blizini manastira nalazi se izvor mineralne vode Velućki kiseljak, poznatije na tržištu kao "Mivela". Na jednom od najvažnijih svetskih takmičenja flaširanih voda, Global Bottled Water Awards, održanom decembra 2015. u Lisabonu, "Mg Mivela" je bila među prva tri finalista u kategoriji funkcionalnih voda, kao jedina prirodna mineralna voda bez dodataka.

Manastir Svete Petke u Stublu nalazi se u blizini triju gradova: Kraljeva, Vrnjačke Banje i Trstenika. Smešten je na obronku Gledićkih planina. Od Vrnjačke Banje udaljen je 11 kilometara. Poznat je po četvorougaonom kamenu kraj kojeg se, uz veru i molitvu, dešavaju čuda. Prema podacima kojima raspolaže manastir, prvi doseljenici na ove prostore oko 1780. bili su iz Hercegovine. Moguće je da je selo dobilo naziv Stubal po četvorougaonom kamenu koji podseća na stub, a koji se od davnina nalazi nadomak sela. Danas je izvesno da taj kamen čudotvori, jer se uz veru i molitvu kraj njega dešavaju čuda. Pretpostavlja se da je kamen oltarski deo neke drevne crkvice koja je verovatno bila od trošnog materijala. Kamen je, međutim, bio dovoljno čvrst i odoleo je vremenu. Prvi vlasnik livade, na kojoj se kamen nalazi, bio je izvesni Arsenije (rođ. oko 1850). Godine 1875. oženio se udovicom Rumenom koja je imala sina Tihomira Milosavljevića. Pošto se narod od davnina okupljao oko kamena s verom da Bog čudotvori preko njega, vlasniku livade nije bilo po volji, pa je izvadio kamen i bacio ga u potok. Došavši kući našao je pastorka Tihomira teško bolesnog. Odmah se pokajao, vratio kamen na livadu i pastorak je ozdravio. Potom su Arsenije i Tihomir 1906. godine podigli crkvicu daščaru. Posle Arsenijeve smrti 1930. Tihomir je nasledio livadu. No, kako narod nije prestajao da posećuje kamen i da ostavlja novac, došlo je do nesuglasica između vlasnika livade i crkvenih vlasti i Tihomir je rešio da livadu proda. Stojan Komatović iz obližnjeg sela Ravanice, uspeo je, posle mnogih nevolja da 1965. godine kupi livadu sa crkvicom. Tu je 1978. podigao novu crkvu i manastir. Tihomirova i Arsenijeva crkvica daščara izgorela je u požaru 1986. i kamen je opet ostao na otvorenom sve do 1988. kada je Dragiša Gojković, poreklom iz Kolašina, podigao o svom trošku današnju kapelu. Povod je bio čudesno spasenje na njegovom imanju na Kosovu. U početku muški, manastir je postao ženski 1989. Od 1999. godine manastir je počeo brže da se razvija. Srušene su stare kućice i sav prostor ispred crkve je uređen. Na crkvi je dograđen zvonik, a sama crkva je u potpunosti renovirana i živopisana. Put do manastira je asfaltiran. Pre nekoliko godina manastir je dobio na dar iz grada Jašija pokrov svete Petke sa jastučnicom. Od tada, svakog petka u 17h služi se Moleban svetoj Petki i iznosi pokrov radi celivanja. Sveti kamen se nalazi u Kapeli sv. Kamena, pod krovom osmougaone kupole posvećene Prepodobnoj materi Paraskevi. U kapeli se ne vrše bogosluženja – mesto je isključivo pokloničko. Kamen je vrlo posećen i mnogobrojni narod dolazi s verom da Bog preko njega čudotvori. Po kazivanju vernika dešavala su se, a i danas se dešavaju, razna isceljena.