Veluće

Manastir Veluće, najstariji očuvani manastir moravske škole, nekada se zvao Srebrenica, po istoimenoj reci i rudonosnom području. I dan-danas se na obalama Srebrenice može naići na ponekog tragača za zlatom i srebrom.

Prema ktitorskoj fresci, manastir je zadužbina nepoznate vladarke s kraja 14. veka iz porodice koja je pripadala vlasteli kneza Lazara (1371—1389) a čiji su muški pripadnici najverovatnije poginuli u Kosovskom boju 1389.
Moguće je da je porodica bila u rodbinskim odnosima sa samim Lazarom. Velika sličnost dekorativne plastike manastirske crkve u Velući sa onom na Lazarici i manastirskoj crkvi u Ravanici, kao i daleko bogatija spoljašnja obrada u odnosu na Novu Pavlicu, zadužbinu Lazareve sestre Dragane i njenih sinova, Lazara i Stefana Musića, ukazuju na to da je ktitorka Veluće bila na visokom društvenom položaju u Lazarevoj državi, zbog čega su pojedini autori smatrali da je bila rodbinski povezana sa Lazarevom porodicom. Po narodnom predanju,  manastir je podigla Mara, kćer kneza Lazara i žena Vuka Brankovića.
Knez Lazar je 1389. godine poklonio gazdinstvo sa Velućom manastiru Sveti Pantelejmon na Svetoj Gori, o čemu postoji zapis u povelji kneginje Milice iz 1395. godine.

Arhitektonski građevina pripada moravskoj školi i ima velike sličnosti sa Lazaricom u Kruševcu. U osnovi je upisan krst sa tri apside (trikonhos), a na fasadama, oko vrata i prozora su kameni ornamenti.

Izgrađena je od peščara i opeke, njena spoljašnjost je podeljena stubićima i dvema kordonskim vencima, a ukrašena je dekorativnom plastikom sa  prikazima životinja i prepleta od dve trake. Fasada je delimično oslikana.
Velika sličnost ukrasa na manastirskoj crkvi sa onima na Lazarici i Ravanici, daleko veća nego kod ostalih crkava tog doba, svedoči o jasnoj težnji njene ktitorke da oponaša Lazareve zadužbine, kao i o tome da je bila na visokom društvenom položaju i raspolagala značajnim sredstvima koja su joj to omogućila. Pojedini naučnici su sugerisali da su u gradnji manastirske crkve mogli biti uključeni i Lazarevi majstori.

Unutrašnjost crkve, posvećene Vavedenju Bogorodice, ukrašena je freskama nastalim pre 1389.  koje se stilski potpuno razlikuju od savremenog moravskog slikarstva. Živopis je dobro očuvan i skromnog je umetničkog dometa; likovi su slikani plošno, bez isticanja volumena, a figure svedene na dekorativne, naivno crtane zidne slike.

Tu su predstave Strašnog suda, ciklus Veliki praznici i Stradanje Hristovo, dve scene iz života Bogorodice i likovi svetitelja, kao i evharističke kompozicije.

Kao sizeren ktitorke manastira (prikazane u naosu), knez Lazar je sa suprugom naslikan u crkvi, dok se u narteksu nalaze četiri figure mlađih muškaraca, za koje se smatra da su bili njeni sinovi. Njihova imena su danas izbledela i ne mogu se videti, ali se zna da je tu pisalo Oliver, Dejan, Bratan i Konstantin. Istraživanjem fresaka utvrđeno je da su neposredno nakon njihovog završetka one bile prerađene, tako što su rukama figura doslikani krstovi. Ova drastična promena navela je istraživače na zaključak da su prvobitne freske naslikane dok su sva četvorica bila živa, ali su, nakon iznenadne pogibije (verovatno u boju na Kosovu), one prerađene.

U porti manastira pažnju privlači stari konak podignut za vreme kneza Miloša Obrenovića. Kompleksu manastira pripadaju i novi konak iz 1972, trpezarija, spomen-česma i kapela sa zvonikom podignuta 1962. trudom sestrinstva.
Ikonostas kapele je delo ikonografske radionice manastira Veluće. Porta se odlikuje izuzetnom uređenošću nalik na botaničke bašte.

U blizini manastira nalazi se izvor mineralne vode Velućki kiseljak, poznatije na tržištu kao "Mivela". Na jednom od najvažnijih svetskih takmičenja flaširanih voda, Global Bottled Water Awards, održanom decembra 2015. u Lisabonu, "Mg Mivela" je bila među prva tri finalista u kategoriji funkcionalnih voda, kao jedina prirodna mineralna voda bez dodataka.